Τι είναι ο εργασιακός εκφοβισμός; Ποιοι είναι οι τρόποι έκφρασης του; Τι τον χαρακτηρίζει; Ποιες κατηγορίες εργασιακού εκφοβισμού υπάρχουν;
Ένας καθοριστικός παράγοντας που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό την λειτουργία μιας επιχείρησης και την ψυχική υγεία των εργαζομένων είναι η ποιότητα του περιβάλλοντος εργασίας. Την τελευταία δεκαετία συχνό φαινόμενο στους χώρους εργασίας είναι τα φαινόμενα αντιπαραγωγικής (μη νομιμοποιημένης ή αντιδεοντολογικής) συμπεριφοράς που επιφέρουν αρνητικές συνέπειες τόσο για τα μέλη της επιχείρησης όσο και για την ίδια την επιχείρηση επηρεάζοντας με άμεσο και έμμεσο τρόπο το εργασιακό κλίμα.
Ορισμένες από τις πιο γνωστές μορφές αντιπαραγωγικών φαινομένων είναι το εργασιακό bullying, η σεξουαλική παρενόχληση αλλά και το mobbing.
Το εργασιακό bullying ή αλλιώς ο εργασιακός εκφοβισμός είναι μια χρόνια μορφή κακοποίησης όπου, ένα άτομο καταδιώκεται συστηματικά στον χώρο εργασίας από ένα ή περισσότερα άτομα, ανώτερα είτε κατώτερα σε εργασιακή κλίμακα. Το θύμα γίνεται αποδέκτης επίμονων αρνητικών ενεργειών όπου, συνήθως ενέχεται το στοιχείο κατάχρησης εξουσίας λόγω της οποίας αδυνατεί να προστατέψει τον εαυτό του από τις ενέργειες αυτές. Πρόκειται ουσιαστικά για μια επαναλαμβανόμενη πρακτική στην οποία περιλαμβάνονται συμπεριφορές είτε λεκτικής επίθεσης, είτε βλαβερής δυσμενής μεταχείρισης για την υγεία, είτε εξευτελιστικής, απειλητικής, υπονομευτικής ή εκφοβιστικής επαφής σε ό,τι αφορά την εργασία, είτε κάποιο συνδυασμό αυτών των τριών συμπεριφορών.
Τρόποι έκφρασης
Οι τρόποι εκφράσεις του φαινομένου περιέχει όλες τις μορφές βίας σωματική/ μη λεκτική, λεκτική, κοινωνική παρενόχληση αλλά και ψυχολογικό εκφοβισμό. Επίσης μια μορφή παρενόχλησης που προστέθηκε πρόσφατα είναι η διαδικτυακή. Στην σωματική βία/ μη λεκτική εντάσσονται συμπεριφορές όπως η επιθετική επαφή με τα μάτια, η κατασκοπεία, η αγνόηση, η περιθωριοποίηση/ απομόνωση, οι χειρονομίες, η κλοπή και η καταστροφή προσωπικής περιουσίας. Στην λεκτική μορφή περιλαμβάνονται οι απειλές, τα υποτιμητικά σχόλια, η δημόσια ταπείνωση, η αβάσιμη κρητική, οι ψευδείς κατηγορίες, η διάδοση φημών, η εξαπάτηση υπονόμευση προόδου, οι φυλετικές διακρίσεις και η εμπόδιση παροχής νέων ευκαιριών εξέλιξης. Με τον ψυχολογικό εκφοβισμό συνδέονται συμπεριφορές που στοχεύουν στην καταρράκωση της ψυχολογίας του θύματος είτε μέσω ανέντιμων αξιολογήσεων, συνεχών επικρίσεων ή υπερβολικής παρακολούθησης. Τέλος, η κοινωνική παρενόχληση αφορά τον δημόσιο εξευτελισμό και την ταπείνωση του θύματος.
Χαρακτηριστικά
Η παρουσία του εκφοβισμού σε ένα εργασιακό περιβάλλον υποδηλώνει την ύπαρξη προβλημάτων που σχετίζονται με την έλλειψη συνεργασίας, ηγεσίας, ανεπαρκής επικοινωνίας, τις διαπροσωπικές συγκρούσεις και τον αθέμητο ανταγωνισμό. Συνήθως, υπάρχουν αξίες και νόρμες που ενισχύουν και επιτρέπουν την εκδήλωση τέτοιων συμπεριφορών συνθέτοντας με τον τρόπο αυτό μια οργανωσιακή κουλτούρα που ενθαρρύνει τον εκφοβισμό ως τακτική. Ένα από τα πιο συνηθισμένα παραδείγματα είναι η ενθάρρυνση των προϊσταμένων από τα εργασιακά περιβάλλοντα να εκφοβίζουν τους υφιστάμενους τους με στόχο την αύξηση της αποδοτικότητας.
Ο εργασιακός εκφοβισμός αν και δεν είναι αποδεκτή συμπεριφορά φαίνεται να κρύβει μια μορφή λειτουργικότητας. Οι εργασιακοί θύτες επιτίθονται έμμεσα ή άμεσα με συστηματικό ρυθμό χωρίς να υπάρχει αντικειμενικός λόγος διαμάχης ώστε, να υποτάξει τον εργαζόμενο. Η τακτική αυτή ενισχύει την άποψή τους και έχει σαν αποτέλεσμα να μην υπάρχουν αμφισβητήσεις που αφορούν το πρόσωπό τους. Επίσης, επιτυγχάνουν ο περίγυρος να τα αντιμετωπίζει ως άτομα δυναμικά, σκληρά, που φθονούν εύκολα, εκμεταλλεύονται και επιζητούν θαυμασμό χωρίς να βιώνουν συμπάθειες. Οι θύτες διαθέτουν στοιχεία προσωπικότητας που συναντιούνται σε άτομα με ψυχοπαθητική ή αντικοινωνική προσωπικότητα. Η αποδοχή της συμπεριφοράς από τον περίγυρο του θύτη ενισχύει, μονιμοποιεί και νομιμοποιεί καταστάσεις εργασιακής παρενόχλησης.
Κατηγορίες
Οι κατηγορίες εργασιακού εκφοβισμού είναι αρκετές, μια από τις πιο γνωστές είναι ο εκφοβισμός από τον δυνατότερο, όπου ένα ιεραρχικά ανώτερο στέλεχος ασκεί πιέσεις σε ένα κατώτερο πρόσωπο με σκοπό να τον υποστηρίξει, να αναλάβει κάποια εργασιακή υποχρέωση, να συμφωνήσει σε κάποια πρόταση κ.α. Επίσης, εκφοβισμό μπορεί να βιώσει και ένα άτομο που στο περιβάλλον εργασίας νιώθει ή είναι το ‘μαύρο πρόβατο’ και διαφέρει αρκετά από τους υπόλοιπους. Συχνό φαινόμενο είναι η εξέλιξη μιας προσωπικής διένεξης σε εκφοβισμό από τον έναν συνάδελφο στον άλλον.
Ακόμη μια κατηγορία είναι εκείνη της ΄καταδίωξης’ εντός του χώρου εργασίας, η οποία ορίζεται ως η επανειλημμένη επιβολή της παρουσίας με οποιονδήποτε τρόπο ενός ατόμου προς ένα άλλο το οποίο δεν το επιθυμεί, σε βαθμό να το κάνει να νιώθει φόβο για την ασφάλεια του. Επιπλέον, μια γνωστή κατηγορία εκφοβισμού είναι αυτή που γίνεται από την πλευρά των παλαιότερων εργαζομένων προς τους νεοεισερχόμενους μέσω εξευτελιστικών συμπεριφορών που έχουν ως στόχο την δοκιμή των αντοχών τους (π.χ. στρατός) .
Ωστόσο, εργασιακός εκφοβισμός δεν υπάρχει μονάχα ανάμεσα σε συναδέλφους ή προϊστάμενους μιας επιχείρησης αλλά και από διάφορους πελάτες προς τους εργαζόμενους. Τέτοια φαινόμενα κάνουν την εμφάνιση τους όταν ο εκάστοτε εργαζόμενος διαψεύσει τις προσδοκίες ή αρνηθεί μια υπηρεσία του πελάτη.
Ερευνητικά δεδομένα
Έρευνες δείχνουν ότι ο εργασιακός εκφοβισμός αποτελεί ένα φαινόμενο παγκόσμιας επικράτησης με σχεδόν το 95% των εργαζομένων να έχει εκτεθεί σε συμπεριφορές εκφοβισμού στο περιβάλλον εργασίας για τουλάχιστον 5 έτη (Fox & Stallworth,2005). Μάλιστα, σύμφωνα με πρόσφατη διεθνή έρευνα που πραγματοποιήθηκε βρέθηκε ότι το 64% των συμμετεχόντων είχε πέσει θύμα εργασιακού εκφοβισμού είτε με μορφή σωματικής βίας είτε ψυχολογικής πίεσης, το 16% δήλωσε ότι έχει γίνει μάρτυρας σε κάποιο περιστατικό εκφοβισμού ενώ μόλις το 83% ότι έχει δεχτεί εκφοβιστικές πρακτικές (Monster Global Poll, 2011). Τα ποσοστά των εργαζομένων από μέλη/κράτη της Ευρωπαϊκής ένωσης που δήλωσαν θύματα εκφοβισμού ήταν για την Πολωνία 17%, το Βέλγιο 14,4%, την Γαλλία 10%, την Φιλανδία 5%, την Σουηδία 3,5%, την Ιρλανδία 7,9% και την Πορτογαλία 33,5% (European Agency for Safety and Health at Work, 2010). Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει το εύρημα ότι υπαίτιοι του εκφοβισμού σε ποσοστό που αγγίζει το 75% είναι άτομα σε ανώτερες θέσεις (Hoel & Cooper, 2000).
Διαχωρισμός workplace bullying & mobbing
Για την απόδοση της «ετικέτας» ότι κάποιος είναι θύμα είτε εργασιακού εκφοβισμού είτε ηθικής παρενόχλησης (mobbing) θα πρέπει η εκάστοτε διαδικασία ή δραστηριότητα που παρενοχλεί το άτομο να επαναλαμβάνεται σε τακτική βάση (εβδομαδιαίος) και για κάποιο διάστημα χρονικής περιόδου (τουλάχιστον ένα εξάμηνο).
Επίσης, αναγκαίος είναι ο διαχωρισμός τους εργασιακού εκφοβισμού (workplace bullying) και της ηθικής παρενόχλησης (mobbing). Ως mobbing ορίζεται η ηθική παρενόχληση του εργαζόμενου στο περιβάλλον εργασίας του και ουσιαστικά είναι η ανήθικη/ εχθρική επικοινωνία με στόχο την καταρράκωση της προσωπικότητας του ατόμου, η οποία γίνεται με συστηματικό τρόπο από λίγα ή ένα άτομα ως προς κάποιον που βρίσκεται σε ανυπεράσπιστη και αβοήθητη θέση λόγω της συστηματικής αυτής παρενόχλησης.
Η ηθική παρενόχληση ανάλογα με την κατεύθυνση των ψυχολογικών ενεργειών βίας εκδηλώνεται με διάφορους τρόπους όπως η κάθετη παρενόχληση (προέρχεται από τους προϊστάμενους), η οριζόντια παρενόχληση (προέρχεται από συνάδελφο σε συνάδελφο), η παρενόχληση από υφιστάμενους σε προϊσταμένους και τέλος ο συνδυασμός οριζόντιας και κάθετης παρενόχλησης (προέρχεται και από προϊστάμενους & συναδέλφους).
Που χρησιμοποιείται ο εργασιακός εκφοβισμός και γιατί;
Ο εργασιακός εκφοβισμός είναι μια ειδική μορφή οργανωσιακής πολιτικής η οποία, είναι ικανή να προωθήσει αναγκαίες αλλαγές που συνήθως παρεμποδίζονται από νόμιμα συστήματα επιρροής, εγγυάται την ανάδειξη των πιο προσαρμοστικών μελών ενός συστήματος και εξαλείφει ή διευκολύνει ανάλογα την βιωσιμότητα των εργαζομένων.
Το πολιτικό όφελος του εργασιακού εκφοβισμού είναι ότι αποτελεί μια στρατηγική εκούσια για την βελτίωση της θέσης του θύτη είτε μέσω του σαμποτάζ απόδοσης των ανταγωνιστών είτε μέσω της απομάκρυνσης ατόμων που απειλούν ή βαραίνουν την ομαδική συνοχή. Τέλος, χρησιμοποιείται σαν αντίμετρο στον σκληρό ανταγωνισμό με στόχο την μείωση του μέσα από αθέμιτες συμπεριφορές.
Οι συνέπειες του εργασιακού εκφοβισμού είναι ιδιαίτερα αρνητικές τόσο και για την ίδια την επιχείρηση όσο και για τους εργαζόμενους που τον βιώνουν. Το άτομο καλείται να αντιμετωπίσει σοβαρά ζητήματα που αφορούν την ψυχική αλλά και την σωματική του υγεία.
Ελένη Θεοχάρη - Ψυχολόγος/ Ψυχοθεραπεύτρια